Türkçe Tarih Felsefesi Kitapları Üzerine

 

Türkçe Tarih Felsefesi Kitapları Üzerine

Türkiye’deki bazı bölümlerde ilgili bölüme dair felsefe dersleri yapılmaktadır. Haliyle bazı tarih bölümlerinde de “tarih felsefesi” dersleri vardır. Bu yazı, tarih felsefesi derslerine içeriden mütevazı bir katkı sunmak, Türkçe tarih felsefesi literatürün ufak bir kısmına dair bir değerlendirme yapmak için yazılmıştır. Tarih felsefesi işlerken tek bir ders kitabı takip edilebilir veya birden çok metinden hareketle bir okuma programı sunulabilir. İlk olarak ders kitabı özelliğine sahip bazı metinler değerlendirilecektir. Daha sonra ise metin derlemelerinden hareketle tarih felsefesi dersi işlemek için kullanılabilecek bazı Türkçe eserler ele alınacaktır.

1.Ders kitapları

Türkiye’de tarih felsefesi derslerinde yaygın olarak kullanılan birkaç ders kitabı var. En çok kullanılanı Doğan Özlem’in Tarih Felsefesi kitabıdır. Bu kitap iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm batı felsefesinde tarihe dair fikirleri kronolojik olarak ele almaktadır. İkinci kısım ise seçme metinlerden oluşmaktadır. Bu seçme metinler ikinci tür yani metin seçkisi yaparak ders işlemek için kullanışlıdır. Kronolojik bir ders için bu kitabın avantajı çok sade bir biçimde fikirleri özetlemesidir. Bu kitabın muadili ise Collingwood’un Tarih Tasarımı metnidir. Bu kitap da biçimsel olarak iki bölümden oluşur. İlk bölüm Özlem’in metni gibi kronolojik biçimde fikirleri serimlemektedir. Sonsöz adındaki ikinci bölüm ise Collinwood’un kendi pozisyonunu ortaya koymaktadır. Bu ikisine benzer biçimde yazılmış bir diğer kitap ise AÖF’nin hazırlattığı 2 ciltlik Tarih Felsefesi kitabıdır. Bu kitapların en iyisi, kendisi de tarih felsefesi alanında özgün katkılar sunan Collingwood’un eseridir. Bölümleri çok daha organik biçimde birbirine bağlamaktadır ve diğer ikisi gibi betimsel bir tarafı olmakla birlikte problematik karaktere de sahiptir.

            Bu üç eserin haricinde iki eseri daha zikretmek gerekir. Birincisi Heidegger’in talebesi olan Karl Löwith’in Tarihte Anlam kitabıdır. Bu kitap da kronolojik bir tarih felsefesi anlatısıdır fakat kitabın problematiği diğerlerinden farklıdır. Löwith tarih felsefelerinin arkasındaki teolojiyi göstermek amacıyla kitabı ters bir kronoloji ile yazmıştır. Yani, 19. Yüzyıldaki Burckhardt’tan başlayıp 4. Yüzyılda yaşayan Orosius’a ve oradan da İncil’e doğru tersten bir kronoloji işletir. Bu açıdan oldukça ilgi çekici bir eserdir. Diğer kitap ise Hans Meyerhoff’un Zamanımızda Tarih Felsefesi metnidir. Bu metin de büyük oranda kronolojik bir anlatıya sahiptir fakat sadece 20. yüzyıl düşünürlerini ihtiva eder. Çok sayıda tarihçi ve felsefecinin tarih düşüncesini kısa kısa ele almaktadır.

            Fakat kronolojik olarak tarih felsefesi işlemenin ki buna “tarih felsefesi / düşüncesi tarihi” de diyebiliriz, bazı sıkıntıları vardır. İlk sorun, tarih felsefesi tarihinin Greklerden günümüze kadar çok uzun bir tarihinin olmasıdır. Bu çok sayıda isim ve malumat yükü getirmektedir. Üstelik çoğu zaman ele alınan düşünürlerin genel felsefelerine atıf yapma şansı olmadığı için, bu genel felsefenin bir cüzü olan tarihe dair fikirleri de öğrenciler için havada kalmaktadır. Bir diğer sorun ise Kant öncesi tarihe dair felsefi fikirlerle Kant sonrası tarih felsefeleri arasındaki bariz farklılıktır. Alman İdealistleriyle birlikte tarih, düşüncenin periferisinden merkezine geçmiştir. Yani Kant sonrası birçok düşünür için tarih felsefesi, Kant öncesi filozofların metafizik dedikleri alanı ikame etmektedir. Bu sorunları çözmek için kronolojik olarak her düşünür değil de temsil gücü yüksek düşünürlerden seçki yapılıp kitapların sadece o bölümleri tahkik edilebilir veyahut kitaplardaki her bir bölüm değil de belli kısımlar ele alınabilir. Örneğin sadece klasik dönem ya da modern dönem işlenebilir. Löwith’in eseri bir problematik etrafında örüldüğü için bu sorunlardan kaçınmıştır ama onun problematiği de giriş dersinden ziyade daha ileri bir ders için elverişlidir.

            Bu kronolojik ders kitaplarının yanında bir de tematik ders kitapları vardır. İlk değinebileceğimiz örnek W. H. Walsh’un Tarih Felsefesine Giriş kitabıdır. Collingwood’un etkisiyle kaleme alınan bu eserin amacı Analitik Felsefenin hâkim olduğu İngiltere’de tarih felsefesine tekrar ilgi uyandırmaktır. Walsh ilk beş bölümde “tarihsel doğruluk, tarihsel açıklama vb.” temalarını ele alıp sonraki iki bölümde tarih felsefelerine değiniyor. Kitabın basit olması kullanımını kolaylaştırıyor fakat kısa bir kitap olduğu için bütün bir dönem sadece ona bağlı olarak ders işlemeye uygun değildir. Kubilay Ayseverin’in Tarih Felsefesi kitabı tematik bir ayrım üzerinden kronolojik bir sırayla tarih felsefecilerini ele alıyor. Eserin merkezi sorunu tarihin yönüdür: Tarih döngüsel midir yoksa ilerler mi? İlk kısımda döngüselcileri, ikinci kısımda ilerlemecileri ele alıyor. Kitabı son bölümünde ise hermeneutik geleneği konu ediniyor. Bu kitap da ders kitabı olmaktan ziyade tarihin yönü temasıyla yardımcı kitap olarak kullanılabilir. Ayhan Bıçak’ın Tarih Felsefesi eseri de tarih felsefesinin bazı temalarını ele almakta ve aynı yazarın Tarih Metafiziği ya da Kendilik Bilinci kitabıyla birlikte bütünlüklü bir yapı arz etmektedir. Ayhan Bıçak tarih düşüncesine dair Türkiye’de en çok üreten yazardır, fakat metinleri ders kitabı olarak çok efektif değildir. Derslerde bölümlerinin kullanılması veya ek okuma olarak sunulması öğrenci için daha faydalıdır.

            Türkçedeki bu temel ders kitaplarına kuşbaşı baktığımızda eğer ders tarih felsefesi hakkında kronolojik bir ders olacaksa Collingwood’un Tarih Tasarımı eserinden bölümlerin seçilmesiyle ders yapmak en iyi seçenek gibi görünmektedir. Eğer tematik yapılacaksa tek bir kitap kullanmak eldeki Türkçe kaynaklar itibariyle pek mümkün görünmüyor. Bu sebeple ikinci seçenek yani dersi metin seçkisi olarak işlemek tercih edilebilir.

 

2. Metin Seçkileri

Metin seçkisinde, dersin izlencesi hazırlanıp her hafta için bir metin seçilir. Bu, öğrenci için ilk başta zor görünür ama her haftanın okuması sınırlı sayfa tutulur, PDF leri (eğitim amaçlı yasal sınıra tabi olarak) drive veya ders asistanı üzerinden öğrencilere ulaştırılırsa tek bir kitap kadar takip etmek kolay olur. Burada elbette dersin izlencesi için bazı alternatif yollar düşünmek gerekecektir.

            İlk olarak tarih felsefesinin tarihi, filozoflardan seçme metinler üzerinden ele alınabilir. Doğan Özlem ve Güçlü Ateşoğlu’nun derlediği Tarih Felsefesi kitabı İdealist felsefe ekseninde üretilen tarih felsefesi metinlerini derleyerek tek bir metin halin getirmiş iyi bir seçkidir. Herder öncesi veya Schopenhauer sonrası düşünürler kitapta yoktur. Tarih felsefesinin metafiziğin yerini aldığı döneme odaklanmış bir çalışmadır. Tek sorun tarih öğrencileri doğrudan filozofların kendi metinlerini okumakta zorlanabilirler. Bunun yerine filozofların fikirlerini anlatan metinlerden bir seçki yapılabilir. Örnek olarak Doğan Özlem’in Tarih Felsefesi kitabında yer verdiği Löwith’in “Vico” veya Wood’un “Kant” hakkında yazdıkları metinler gibi. İkinci olarak da tema seçkisi yapılabilir. Örneğin döngüsellik ve ilerleme sorunu bir eserden, tarihsel hakikat başka bir yerden işlenebilir. Üçüncü olarak da karışık bir seçki yapılabilir. Yani dersin bir kısmında, tarih felsefesi için önemli filozoflar, diğer kısmında ise sorunlar işlenebilir. Elbette dersin muhataplarının felsefe değil tarih öğrencileri olduğu dikkate alınarak ufak bir örnek izlence deneyebiliriz. Bu örnek seçki 19. Yüzyıl Batı düşüncesi ve düşünürleri merkeze alarak oluşturulmuştur. Zorunlu okuma metinleri kısa ve öz metinlerdir.

 

1.Giriş

R.G. Collingwood, Tarih Tasarımı, “Giriş”

2.Evren Tasavvuru

Ayhan Bıçak, Felsefenin Kuruluşu, Evren Tasavvuru

3.Tarih Düşüncesinin Doğuşu

Ayhan Bıçak, Evren Tasavvuru, “Tarih Düşüncesi”

4.Batılı Tarih Metafiziklerinin Arka Planı: Hıristiyanlık

Karl Löwith, Tarihte Anlam, (8-11)

5.Bir Öncü Vico

Karl Löwith, Vico

Ek Okuma: Giambattista Vico, Yeni Bilim “Eserin Ana Fikri”

6. Tarihe Evrensel Bakış: Kant

Allen W. Wood, Kant, “Tarih Felsefesi”

Ek okuma: Tarih Felsefesi Seçme Metinler, Kant’ın metinleri

7.Tarihin Metafiziğe Dönüşümü: Hegel 1

Ömer Albayrak, “Hegel’in Tarihselciliğinin Doğduğu Metin: Hıristiyan Dininin Pozitifliği”

8.Özgürlük Olarak Tarih: Hegel 2

Frederick Beiser, Hegel, Tarih Felsefesi

Ek okuma: Hegel, Tarihte Akıl

9. Tarihin Materyalist Yorumu: Marx

Paul Balckledge, Marksist Tarih Kuramı Üzerine, “Marx, Engels ve Tarihsel Maddecilik”

Ek Okuma: Bernhard Brosius, Tarihi Yapıları

10. Tarih Metafiziğine Eleştirel Yaklaşım: Nietzsche

Foucault, Felsefe Sahnesi, “Nietzsche, Soybilim ve Tarih”

Ek Okuma: Nietzsche, Tarihin Yaşam İçin Yararı ve Sakıncası

11.Yorum ve Tarih: Dilthey

Richarde E. Palmer, Hermenötik, “Dilthey”

Ek Okuma: Dilthey “Tin Bilimlerine Giriş”